শৃংখলিত বিশৃংখল

One day Alice came to a fork in the road and saw a Cheshire cat in a tree. “Which road do I take?” she asked.

“Where do you want to go?” was his response.

“I don’t know,” Alice answered.

The cat said, “then it doesn’t matter.”

 

এতিয়ালৈকে কথাবোৰ এনেদৰেই হৈ আহিছিল । এলিচৰ দৰে ! পিছে এটা সময়ত গৈ সেই সপোনৰ পৃথিৱীৰ ভ্রমৰপৰা যে ওলাবই লাগিব । ক’ৰবাত গৈ ৰ’বগৈ লাগিব । এইয়াতো আৰু সেই সপোনৰ দেশ নহয় ! যিকোনো এটা বাটেৰে গুচি গ’লেই তো নহ’ব । অলপমান হিচাপ কৰিবলগীয়া আছে । কিন্তু কিহৰ হিচাপ কৰিম তাৰেই যে ঠিকনা নাই ।

কিবাকিবি পঢ়ি আছিলোঁ । মাজতে ‘লাইকেন’ৰ কথাবোৰ ওলাল । লগতে আহিল জীৱনৰ কথাবোৰ… । মানুহৰ জীৱনৰ মহিমাক লাইকেনৰ দৰে তেনেই সাধাৰণ যেন লগা জীৱন একোটাই হেনো সর্বোকৃষ্টভাবে তুলি ধৰে । লাইকেনৰ জীৱনে হেনো দেখুৱাই জীৱনৰ সর্বোচ্চ জীৱনী শক্তি প্রতিযোগিতা নহয়, আন্তঃনির্ভৰশীলতাহে । আমি যুদ্ধৰ জৰিয়তে নহয়, সহযোগিতাৰ জৰিয়তে হে জীয়াই আছো আৰু তাৰপৰাহে লাভৱান হওঁ ।

স্পীকাৰত বাজি আছে গানৰ কোনোবা এখন প্লে লিষ্ট্- “সুৰময়ী আঁখিয়ৌ মে, তেৰে বিনা জিন্দেগী সে কৌই শিকৱা নহী, তুঝছে নাৰাজ নহী জিন্দেগী, এ জিন্দেগী গলে লাগা লে, কিতনী বাতে য়াদ আতী হ্যে তছৱীৰে বন যাতী হ্যে”…। কেতিয়াবা ভাবো- এই গানবোৰ, সুৰবোৰ নাথাকিলে মানুহে কি কৰিলে হয় ! সুখতো, দুখতো… সহচৰ যি ! এৰি অহা সময়ক একো একোটা গানে কেনেকৈ জীয়াই তুলে হঠাতে । সেই সময়ক যেন আমি পুনৰাই জী লওঁ কোনো এটা গানৰ কান্ধত ভেঁজা দি ।

হঠাতে কোনোবাই কৈ উঠিল কাণৰ নিচেই ওচৰতে-

: বেছি চিনেমা চোৱা আৰু বেছি কিতাপ পঢ়া মানুহবোৰ এনেকুৱাই; তোমাৰ দৰে- আধা পাগল । সুবিধা পালেই হ’ল চকুপানী মচিবলৈ । গান শুনিও কোনোবাই কান্দে নে ! অদ্ভুত কিবাকিবি বেবেৰিবাং কথাবোৰ ভাবি ভাবি কোন দুনীয়াত উটি-ভাঁহি ফুৰা তেৰাই হে জানে !

: তুমি আহিলাই নে নমতা আলহী হৈ ? তুমিও কিন্তু কম নিলাজ নোহোৱা ! হকে-বিহকে আহি তর্ক কৰিবলৈ বহি লোৱা । কোনোবা জ্ঞানী জনেও কৈছে যে- “Music has that power to revive memories, sometimes so intensely that they hurt.” তাকে যদি সঁচা অর্থত অনুভৱ কৰিছো, তাত পাগলৰ কথা ক’ৰপৰা আহিল !

: তর্ক তোমাৰ লগত হে মাথোঁ ! গানৰ কথাবোৰত বেছিকৈ মন নিদিবাচোন । সুৰবোৰকে শুনিবা ।

: প্রথমতে সুৰবোৰেই ভাল লাগে । নহ’লে নো ভাষা বুজি নোপোৱা গানবোৰ ভাল লাগে জানো ? গানৰ কথাবোৰে পিছলৈ হে লাহে লাহে ক্রিয়া কৰে ! জীৱন, জিন্দেগী, লাইফ্… নাজানো কিয়, এই শব্দটোৰ প্রতি কিবা এটা মোহ আছে ! ইয়াক এৰিবলৈ মন নাযায়… অথচ ‘লগ যা গলে সে কে ফিৰ কভী…’ শুনিলেই মন যায় কেনিবা গুচি যাবলৈ, য’ত কোনেও কাকো চিনি নাপায় !

: সেইযে ‘পঞ্চী নদীয়া পৱন কে…’ দৰে হ’লে ভাল আছিল নহয় নে ? গুচি যাব পাৰিলা হয় যেনিয়েই মন যায় । সীমা চিনি নোপোৱা চৰাইবোৰৰে ভাল, বতাহৰেই ভাল, নদীবোৰৰেই ভাল… কোনোৱে বাধা দিব নোৱাৰে ইহঁতক ।

সেইবুলি কৈ মাতষাৰ নোহোৱা হৈ থাকিল ।

হঠাৎ অহা ধুমুহা-শিল-বৰষুণৰ বাবে বিজুলী নাই । প্রায় মাজনিশা । ১২ বাজি গৈছে । চৌপাশ নীৰৱ নিস্তব্ধ । একোৰেই শব্দ নাই । বৰষুণো নাই । বহু দূৰৈৰপৰা মাথোঁ কুকুৰৰ ভুকভুকনি ভাঁহি আহিছে মাজে মাজে । বহুদিনৰ পিছত ৰে’লৰ উকিৰ শব্দ শুনিলো । তেনেতে বাজিল- ‘তুমকৌ দেখা তো য়ে খয়াল আয়া’ । এইযে, কোনোবা গুচি যোৱাৰ পিছত পোৱা-নোপোৱাৰ হিচাপবোৰ নো কিয় কৰিব লাগে ! আমি গুণগুণাব নোৱাৰা গানবোৰ সময়ে যদি গায়, গাই থাকক, নীৰৱে শুনি থাকিলেই দেখোন কথা শেষ । …কিবা এটা ভাল লাগি থকা নাই । কাৰণটো নিজেও নাজানো । সেয়ে পটকৈ খং এটাও উঠি থকা হৈছে, নিজৰ ওপৰতে !

: তুমি বাৰু কি বিচৰা জীৱনৰ পৰা ?

মাতষাৰ পুনৰাই উভতি আহিল ।

: নাজানো ! তুমি নো কিয় আহা বাৰে বাৰে নমতা আলহী হৈ বুজি নাপাওঁ !

: আমি দুয়ো সেই ‘লাইকেন’ৰ দৰে । তুমি নিবিচাৰিলেও কোনোবাখিনি সময়ত মোৰ ওপৰত নির্ভৰশীল নোহোৱা জানো ?

: এৰা ! ধুমুহাতো শান্ত হৈ বহি থাকিব পৰা বিধৰ তুমি ! আৰু মই ? অস্থিৰ… Mess and Chaos, confused!

: That makes you a beautiful person! You are a beautiful mess.

: হাঃ হাঃ । তোষামোদ মোৰ মুঠেই পচন্দৰ নহয়, জানাই । তথাপিও তোমাৰ এটা কথা মানি লওঁ- Mess and Chaos বোৰ কেতিয়াবা ধুনীয়া হয় । জানানে, গণিতৰ Chaos theory-ৰ মতে “uncertainty and unpredictably will always be a constant in life. Chaos is an important conceptual paradox and it has a precise mathematical meaning, which is ‘a chaotic system is a deterministic system that is difficult to predict.”

: ধেইত ! ইমান বেছি জটিল কথাবোৰ মোৰ মূৰত নোসোমায় । Predict কৰিব নোৱাৰা বস্তুবোৰ ধুনীয়া নেকি ? Paradox বুলিলেই দেখোন সব খেলিমেলি যেন লাগে । সেয়া ধুনীয়া নো কেনেকৈ হ’ব ! আৰু জীৱনে ক’ত এইবোৰ সূত্র মানি চলে ! জীৱন এনেকৈয়ে ভাল, জীৱনৰ দৰে !

: না ৰে ! অনবৰতে যে Predict কৰিব নোৱাৰাই হ’ব তেনে নহয় তো । মানুহৰ দৰেই প্রকৃতিৰ কিছুমান চিষ্টেমৰ আচৰণো স্বভাৱগতভাৱেই chaotic । তাৰমানে এইটো নহয় যে সিহঁত সম্পূর্ণভাৱে unpredictable । ধৰি লোৱা, বতৰৰ আগলি-বতৰা বা ভূমিকম্পৰ আগজাননী । বিজ্ঞানীসকলে  প্রকৃতিৰ কিছুমান আচৰণৰ সামগ্রিক গতি-বিধি লক্ষ্য কৰি তাৰ আর্হি কিছুমান চিনাক্ত কৰে আৰু বহুমাত্রিক মানচিত্র কিছুমান তৈয়াৰ কৰে যাৰ সহায়ত কিছুমান পৰিঘটনাৰ ভৱিষ্যদ্বাণী কৰিবলৈ সক্ষম হয় । সব Pattern বুজিছা ! Pattern বিলাক চিনি উলিয়াব পাৰিলেই বহুত কিবাকিবি Predict কৰিব পাৰি !

: তাৰমানে কি বুজাব বিচাৰিছা ? তুমি unpredictable নহয় ?

: হাঃ হাঃ । হয় যেন নালাগে নেকি ? অৱশ্যে বিশ্বাস কৰো- মই বিশৃংখলভাৱেই শৃংখল হৈ আছো !

: তোমাক দেখোন বেচ্ সহজ যেন লাগে ! চিম্পল্ !

: তাকেই, সহজ । ridiculously simple! পেণ্ডুলামৰ দৰে । কিন্তু এই পেণ্ডুলামৰ দৰে কথাবোৰ হে হেনো সম্পূর্ণকৈ বুজিবলৈ কঠিন । কিয়নো সিহঁত হে বোলে বেছি ‘chaotic’ আৰু ‘complex’ ।

: তেন্তে ‘chaos’ বোলা বস্তুবোৰ বিজ্ঞানতহে দৰকাৰী, জীৱনত নহয়; গতিকে যি য’ত দৰকাৰী তাতে থাকিবলৈ দিব লাগে । Chaos is important in science, not in life.

: Life is not science?

: Life is philosophy.

: Philosophy is the science dear!

: পাগল ! তোমাৰ পকনীয়াৰ পাক থকা কথাবোৰ মোৰ কোনোকালেই ভাল লগা নাছিল ! নালাগিবও কোনো কালে !

: তুমি বুর্বক ! বহু মানুহে নিজকে অলপ অলপ পাগল বুলিয়েই ভাবে । ময়ো তেনেবোৰৰ মাজৰেই এক বুলি ধৰা । আৰু কি জানানে, science আৰু philosophy একেটা মুদ্রাৰ দুটা পিঠি । দুয়োটাৰ অবিহনে মানুহ জীয়াই থকাটো implausible, তাৰ কাৰণে দুয়োটাই হাতত ধৰাধৰিকৈ আগুৱাব লাগিব, সেইটোক আমি অস্বীকাৰ কৰিব নোৱাৰো । 

: কথাটো সেই ‘লাইকেন’ৰ কথাটোৰ দৰে একেই নেকি ? মানে interdependence আৰু collaboration?

: হয় হয়, ঠিক ধৰিছা । স্মার্ট দেখোন তুমি !

: ঠাট্টা হজম কৰা সহজ নেকি ?

: পাৰিলে ভাল । ঠাট্টাই কেতিয়াবা মগজু ধাৰাল কৰাত সহায় কৰে । বিখ্যাত কোনো গণিতজ্ঞই কি কৈছে জানা- “Chaos is a fact of life, and some systems are inherently chaotic.” সেয়া আমি নুই কৰিব নোৱাৰো ।

: You are more like a paradox!

: Exactly! সেইযে- ‘Chaos is an important conceptual paradox.’ Unpredictable pendulum!

: তুমি পেণ্ডুলামৰ কথা বৰকৈ কোৱা ।

: দুলি থাকি ভাল লাগে যে !

: আৰু ৰৈ থাকি ?

: বেয়া নাপাওঁ । অনবৰতে নহয় কিন্তু । কিছুমান অপেক্ষা সদায়েই ভাল লগা । শুনি আমনি নলগা কোনোবা পুৰণি গানৰ সুৰৰ দৰে ! সকলো গান তো আৰু ভাল লগা নহয় ! নে কি কোৱা ?

: আৰু তেনে অপেক্ষাৰ শেষত কি পোৱা ?

: কিছুমান অপেক্ষাৰ শেষ নাথাকে । কিছুমানৰ থাকে । এই ধৰা, কোনো এক শান্ত ৰাতিৰ বুকুত নীৰৱতাৰ নিচুকনি গীত শুনি শুনি তুমি দুলি আছা এখন দোলনাত । তাৰ মাজতে তোমাৰ কাণত পৰিছেহি কাৰোবাৰ জোতাৰ মৃদু শব্দ… খট্ খট্‌… যেন তোমাৰ ফালেই আগুৱাই আহিছে ! আৰু সেই জোতাৰ খোজবোৰ তোমাতেই আহি শেষ হয়, সেই অপেক্ষাৰ শেষ ভাল লগা নহ’ব জানো ?

: কি পাবা তাৰপৰা ?

: You are too much mathematics! সকলোবোৰ পোৱা-নোপোৱাৰ হিচাপতেই শেষ নহয় । দুলি দুলি ৰৈ থাকিবলৈ পোৱাটোৱেই অনেক কিবা পোৱাৰ দৰে নহয়জানো ? তেনেকুৱা সময়বোৰ ধুনীয়াতকৈও ধুনীয়া নহ’বনে ? Sometimes we don’t deserve more than that. পোৱাখিনিও কিজানি জোখতকৈ বেছিয়েই, তুমি কেনেকৈ জানিবা ?

: Is that love?

: No. Not at all. We can’t define it. তাৰ ওপৰত একো ভাবিবই নোৱাৰা নহয় ? সকলো কথাই categorized কৰিবলৈ লাগি যোৱা মাত্র !

: তোমাৰ কথাবোৰ contradictory, নিজৰ মাজতে ! মই আক’ মাহৰ শেষত দৰমহাটো অহালৈ হে অধীৰ আগ্রহেৰে ৰৈ থাকো !

: হাঃ হাঃ । আমি অনবৰতে লগত লৈ ফুৰা paradox টো কি জানানে ? আমাৰ মগজুটো । আৰু ই বহুত বেছি ধুনীয়া !

: কেনেকৈ ?

: ই নিজেও contradict কৰে, আৰু নিজক বুজিবলৈ নিজকে ব্যৱহাৰ কৰে । Isn’t it a beautiful paradox?

: ধুনীয়া ? আৰু তাৰ পাগলামিবোৰ ? তুমি neuroscience পঢ়িছা ?

: না না ! কিন্তু মগজুটোও ‘Chaos theory’ৰ সৈতে সম্পর্ক থকা এটা জিনিছ । আৰু ইয়াৰ সৈতে মোৰ এক পুৰণি সম্পর্ক আছে, জানাই তুমি !

: এই মগজুৰ কথাবোৰেৰে তুমি নিজকে ধুনীয়া বুলি বুজাব খোজা নাই তো ?

: হাঃ হাঃ । আমি সকলোৱেই ধুনীয়া বুলি ধৰি লোৱাচোন । তাত কাৰ কিনো অনিষ্ট হ’ব ।

: বাদ দিয়া তোমাৰ theory ! কোৱাচোন what is good about ocean?

: সাগৰৰ পাৰত বহি হেনো অনুভৱ কৰিব পাৰি যে আমি আচলতে কিমান নগণ্য একো একোটা প্রাণী, আৰু আমাৰ দুখ-সমস্যাবোৰ কিমান ক্ষুদ্র !

: What is good about hills?

: You can escape and hide there! তুমি নিজকে হেৰুৱালেও য’ত হেৰুৱাই নেপেলোৱা !

: What about the sky?

: The sky is love! No explanation needed!

: Any regret in life?

: ওহোঁ । উভতি চালে ভাবো- কিছুমান কথা, কাম দেখোন regret কৰিবলগীয়া । পিছে নহয় । সেইটো সময়ত সেয়াই কৰণীয় আছিল । সেইখিনি সময়ক এতিয়াৰ তুলাচনীত জুখি থকাটো অর্থহীন ।

: …আৰু মানুহ ? মানুহৰ কিবা কথা ?

: মানুহক সন্তুষ্ট কৰিব পাৰি জানো ? মই মোৰ সন্তুষ্টিক জানো । মোক বহুত কিবা নালাগে । দৌৰাদৌৰিও মোৰ মুঠেই নাই । কেতিয়াবা আমনি লাগে, কিন্তু কৰি থকা কামবোৰ সদায়েই ভালপায় কৰো । অথবা ক’ব পাৰা, ভালপোৱা কামবোৰ হে কৰো । মানুহে হয়তো ভাবে- “নোৱাৰিলে যিহেতু, এতিয়া ইয়াতে সন্তুষ্টি বুলি নকৈ কি ক’ব !”

: আৰু সিয়ে তোমাক দুখী কৰে ?

: নকৰা নহয় । মোৰ ‘মানুহ’ তেনেই কম যে !

: Try not to convince people.

: কেতিয়াবা দেখোন তোমাক convince কৰাটোৱেই মস্কিল হৈ পৰে ! মানুহৰ সমুখত যে কেনে বিবুধিত পেলাই মাৰা মোক !

: জানাই দেখোন, sometimes I wear your madness ! হাঃ হাঃ ।

: That is also a part of chaos. You can’t escape from it.

: আটছা ! তেন্তে chaos, which is unpredictable, brings surprises to our lives?

: Exactly! Surprise মানেই তো unexpected, uncertain! So, it’s beautiful!

: সদায়েই তেনে হ’বই বুলি কথা নাই । এইবোৰ অনুমানৰ ওপৰত ভিত্তি কৰা কাল্পনিক কাৰবাৰ মাথোঁ ।

: আইনষ্টাইনে কি কৈ গৈছে জানা- “as far as the laws of mathematics refer to reality, they are not certain, and as far as they are certain, they do not refer to reality.”

: তুমি সাংঘাটিক আমনিদায়ক জানানে ! বাদ দিয়া তোমাৰ ‘laws’ ।

: তথাপিও তোমাক মই বিবুধিত পেলোৱা নাই আজিলৈ আনৰ সমুখত । আনন্দৰ আতিশয্যত যে তোমাৰ মুখত আখৈ ফুটাদি কথা ফুটে, কোনো আগ গুৰি নথকা !

: তাতে কি ? তোমাৰ দৰে law and order মানি মই জীৱন জীয়াব নোৱাৰো । I’m genuinely spontaneous! যিটো যেনেকৈ feel কৰো, তেনেকৈ কৈ দিওঁ; অনুভৱবোৰ suppress কৰি ৰাখি কি লাভ !

: সেয়ে তো সহজতে দুখ পোৱা আনৰ কথাত !

: হমম… । কথাটো একেবাৰে নহয় বুলিও ক’ব নোৱাৰি । কিন্তু তাত দোষ মোৰহে, আনৰ নহয় । তেনেকৈ মানো কাৰণে দুখটো পলকতে উৰি যায় । কাৰণ মই যি কৰিছো তাৰ প্রতিক্রিয়া স্বৰূপে হে তেওঁলোকে কিবা এটা প্রকাশ কৰিছে । That is their genuine act. গতিকে তাত দুখৰ কাৰণ যদি কোনোবা হয় সেয়া মই নিজে ।

: ৱাহ ! তুমিও দেখোন সূত্র মানি চলা তেন্তে ! জানানে টলষ্টয়ে কি কৈছিল- “happiness is an allegory, unhappiness a story”. আৰু তুমিতো জানাই “গভীৰতা দুখৰ হে থাকে, সুখৰ থাকে উচ্চতা !”

: তোমাৰ দৰে আমনিদায়ক প্রাণী দ্বিতীয় এটা লগ পোৱা নাই মই । বাদ দিয়া এই সব, যিয়ে যি কৈছিল, কৈছিল আৰু; তোমাৰ কথা কোৱা । সেইযে সাগৰৰ পাৰত… এটি জোনাকী নিশা… সপোন আছিল তোমাৰ ? কি হ’ল তাৰ ?

: অ’ সেইটো ! পপীয়া তৰা খহি পৰা দেখিলেই সেই সপোনটো সঁচা হ’বলৈ দুচকু মুদি ‘wish’ কৰিছিলো । পিছত গম পালো, বিজ্ঞানে কয় যে- পপীয়া তৰাবোৰ তৰা নহয় । সেইবোৰ জ্বলি যোৱা কোনোবা উল্কাৰ খহি পৰা টুকুৰা হে মাথোঁ ! মানে সেয়া ধ্বংসাৱশেষ- ধ্বংসৰো অৱশেষ ! গতিকে সপোন জ্বলি গ’ল ।

: হয় নেকি ! বঢ়িয়া ! জ্বলি যোৱা সপোনৰ খহি পৰা ইতিহাস !

: হাঃ হাঃ হাঃ… বঢ়িয়া ‘নাম’ দিছা কিন্তু মোৰ সপোনটোক !

: ইমানবোৰ যে কথা চোবালা, I see your ‘life’ nowhere in these!

: আৰে ! অলপমান তো predict কৰা !

: You are too much science!

: And you are too much philosophy!

: And we are total mess, genuine to each other!

: হাঃ হাঃ… ‘too much’ বোৰ সেয়ে বহুতৰপৰা বেলেগ, ইউনিক্ ! হ’ব দিয়া, সেই ‘mess’ বোৰ মাজে মাজে আমি মিলিজুলি চাফা কৰি থাকিম ।

: কোনফালে যাবা এতিয়া ? যোৱাৰ বাট টো ঠিক কৰিলা ?

: এলিচৰ দেশলৈ যোৱাই ভাল হ’ব বুজিছা ! এইবাৰ আনটো বাটেৰে যাম !

 

আইনাখন মাজত লৈ আমি দুয়ো কিছুপৰলৈ ধেকধেকাই হাঁহি থাকিলো ! ইয়াৰ মাজতেই তো জীৱন ! Sometimes, it’s better to be not better! Sometimes it’s better to be in the wrong train. …আৰু কেতিয়াবা কিছুমান কথা নাজানিলেই ভাল ।

 

 @২৬-০৪-২০২৩